Nghiện rượu là gì? Các nghiên cứu khoa học về Nghiện rượu

Giới thiệu

Nghiện rượu, hay còn gọi là rối loạn sử dụng rượu (Alcohol Use Disorder - AUD), là một tình trạng rối loạn mãn tính của não bộ, đặc trưng bởi việc sử dụng rượu quá mức, mất kiểm soát trong hành vi uống và tiếp tục tiêu thụ rượu dù đã có hậu quả nghiêm trọng xảy ra. Đây không đơn thuần là một thói quen xấu, mà là một bệnh lý đã được phân loại trong hệ thống chẩn đoán tâm thần hiện đại.

Theo Viện Quốc gia về Lạm dụng Rượu và Nghiện rượu Hoa Kỳ (NIAAA), AUD ảnh hưởng đến hàng triệu người trên toàn thế giới và là nguyên nhân chính gây tử vong sớm, tai nạn, bệnh gan và các rối loạn tâm thần liên quan. Tình trạng này ảnh hưởng đến não bộ ở cấp độ thần kinh và hành vi, đòi hỏi quá trình điều trị toàn diện, kết hợp giữa y học, tâm lý học và hỗ trợ cộng đồng.

Không giống như việc tiêu thụ rượu xã giao, nghiện rượu mang tính cưỡng bức và leo thang. Người mắc AUD thường có cảm giác thèm rượu mãnh liệt, không thể kiểm soát hành vi uống, và tiếp tục sử dụng rượu dù biết rõ tác hại với bản thân và người xung quanh. Đây là điểm phân biệt rõ ràng giữa người uống rượu có kiểm soát và người nghiện rượu thực thụ.

Định nghĩa và phân loại nghiện rượu

AUD được định nghĩa trong DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, phiên bản thứ 5) là sự hiện diện của ít nhất hai trong số 11 tiêu chí lâm sàng trong vòng 12 tháng, phản ánh các khía cạnh như kiểm soát kém, lệ thuộc về thể chất, ảnh hưởng đến công việc và xã hội, và hành vi nguy cơ. Mức độ nghiêm trọng của AUD được chia làm ba mức: nhẹ (2–3 tiêu chí), trung bình (4–5 tiêu chí), và nặng (6 tiêu chí trở lên).

Một số tiêu chí chẩn đoán điển hình:

• Dùng rượu với lượng lớn hơn dự định
• Không thể dừng uống dù đã cố gắng
• Tiêu tốn nhiều thời gian để tìm kiếm, sử dụng, hoặc hồi phục sau khi uống
• Bỏ bê trách nhiệm cá nhân, xã hội hoặc nghề nghiệp vì rượu
• Tiếp tục sử dụng dù gây hậu quả tâm lý hoặc thể chất

Bảng dưới đây trình bày cách phân loại AUD theo số lượng tiêu chí đáp ứng:

Mức độ AUD	Số tiêu chí DSM-5	Mô tả
Nhẹ	2–3	Biểu hiện ban đầu, có thể chưa ảnh hưởng nghiêm trọng
Trung bình	4–5	Ảnh hưởng rõ rệt đến sức khỏe và chức năng xã hội
Nặng	≥6	Lệ thuộc nghiêm trọng, nguy cơ cao biến chứng thể chất và tâm thần

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Nghiện rượu không bắt nguồn từ một yếu tố đơn lẻ mà là kết quả của sự tương tác phức tạp giữa yếu tố di truyền, môi trường, sinh học thần kinh và tâm lý xã hội. Di truyền đóng vai trò quan trọng với nguy cơ di truyền chiếm khoảng 40–60% khả năng phát triển AUD ở cá nhân có tiền sử gia đình nghiện rượu. Các biến thể gen ảnh hưởng đến enzyme chuyển hóa rượu như ADH1B và ALDH2 đã được chứng minh có liên quan đến mức độ tiêu thụ và lệ thuộc rượu.

Các yếu tố nguy cơ chính bao gồm:

• Bắt đầu uống rượu ở tuổi vị thành niên
• Môi trường xã hội dễ tiếp cận rượu, bạn bè thường xuyên uống
• Tiền sử sang chấn tâm lý hoặc rối loạn cảm xúc
• Căng thẳng kéo dài, thiếu hỗ trợ xã hội
• Có các rối loạn đồng mắc như lo âu, trầm cảm, rối loạn lưỡng cực

Môi trường sống có vai trò then chốt trong việc kích hoạt hoặc hạn chế nguy cơ tiềm ẩn. Các quốc gia có văn hóa uống rượu phổ biến, thiếu luật kiểm soát và dễ tiếp cận rượu thường ghi nhận tỷ lệ AUD cao hơn. Bên cạnh đó, yếu tố cá nhân như tính cách hướng ngoại, tìm cảm giác mạnh, hoặc thiếu kiểm soát bản thân cũng làm tăng nguy cơ nghiện.

Cơ chế sinh học và ảnh hưởng lên hệ thần kinh

Rượu tác động trực tiếp đến hệ thần kinh trung ương bằng cách thay đổi hoạt động của các chất dẫn truyền thần kinh. Cụ thể, rượu làm tăng hoạt tính của GABA – chất ức chế chính trong não – và giảm hoạt động của glutamate – chất kích thích thần kinh. Điều này tạo ra cảm giác thư giãn, an thần, đồng thời làm chậm hoạt động của não. Ngoài ra, rượu kích thích giải phóng dopamine trong hệ thống phần thưởng (mesolimbic pathway), tạo ra khoái cảm tạm thời và góp phần hình thành thói quen nghiện.

Khi uống rượu thường xuyên, não bộ sẽ thích nghi với sự có mặt của rượu bằng cách giảm nhạy cảm với dopamine và tăng hoạt động của glutamate để bù trừ. Kết quả là người nghiện cần uống nhiều hơn để đạt được hiệu quả tương tự – hiện tượng gọi là "dung nạp" (tolerance). Khi ngưng đột ngột, cơ thể rơi vào trạng thái "hội chứng cai rượu" với các triệu chứng như run tay, lo âu, mất ngủ, ảo giác, thậm chí co giật – một dấu hiệu rõ rệt của lệ thuộc thể chất.

Bảng dưới đây tóm tắt các cơ chế thần kinh liên quan đến nghiện rượu:

Chất dẫn truyền	Ảnh hưởng của rượu	Kết quả
GABA	Tăng hoạt tính	An thần, giảm lo âu
Glutamate	Ức chế hoạt tính	Suy giảm nhận thức, vận động
Dopamine	Tăng phóng thích	Khoái cảm, tạo động lực uống tiếp

Hậu quả sức khỏe thể chất và tâm thần

Việc sử dụng rượu kéo dài với liều lượng lớn gây ra nhiều hậu quả nghiêm trọng cho sức khỏe thể chất. Hệ cơ quan bị ảnh hưởng rõ rệt nhất là gan – nơi chuyển hóa rượu. Các bệnh thường gặp bao gồm gan nhiễm mỡ do rượu, viêm gan do rượu, xơ gan và ung thư biểu mô tế bào gan. Rượu cũng gây độc cho tụy, dẫn đến viêm tụy cấp và mạn tính, làm tăng nguy cơ suy tụy và tiểu đường type II.

Hệ thần kinh trung ương là đích đến chính của rượu. Người nghiện rượu mạn tính dễ bị hội chứng Wernicke-Korsakoff – tình trạng thiếu vitamin B1 gây tổn thương não, suy giảm trí nhớ, rối loạn vận động và lú lẫn. Ngoài ra, rượu làm rối loạn giấc ngủ, giảm trí nhớ ngắn hạn, mất khả năng tập trung và thay đổi cảm xúc thất thường.

Hệ thống tim mạch và tiêu hóa cũng chịu tác động tiêu cực. Rượu làm tăng nguy cơ tăng huyết áp, rung nhĩ, suy tim, xuất huyết tiêu hóa, loét dạ dày và ung thư thực quản. Theo CDC, tiêu thụ rượu kéo dài có liên hệ chặt chẽ với hơn 60 bệnh lý mạn tính và cấp tính.

Về tâm thần, nghiện rượu thường đồng mắc với trầm cảm, rối loạn lo âu, rối loạn lưỡng cực và nguy cơ tự sát cao hơn so với dân số bình thường. Ngoài ra, hành vi bạo lực gia đình, tai nạn giao thông và mất kiểm soát hành vi cũng là hệ quả thường trực.

Chẩn đoán nghiện rượu

Chẩn đoán rối loạn sử dụng rượu dựa trên hướng dẫn trong DSM-5. Trong đó, người bệnh phải đáp ứng ít nhất hai trong số 11 tiêu chí trong 12 tháng qua. Các tiêu chí bao gồm kiểm soát kém, tăng dần liều lượng, hội chứng cai, bỏ bê trách nhiệm và tiếp tục uống rượu dù gây ra hậu quả tiêu cực.

Ngoài chẩn đoán lâm sàng, các công cụ sàng lọc nhanh cũng thường được sử dụng trong môi trường chăm sóc ban đầu:

• AUDIT (Alcohol Use Disorders Identification Test): gồm 10 câu hỏi, đánh giá tần suất, tác động và dấu hiệu nghiện
• CAGE questionnaire: gồm 4 câu hỏi đơn giản giúp phát hiện thói quen uống rượu có vấn đề
• SMAST: công cụ sàng lọc dành cho người cao tuổi

Xét nghiệm sinh hóa như men gan (AST, ALT), gamma-GT, CDT (Carbohydrate Deficient Transferrin) cũng được sử dụng để đánh giá hậu quả sinh lý của việc uống rượu. Tuy nhiên, chúng không thể thay thế đánh giá lâm sàng.

Điều trị và can thiệp

Điều trị nghiện rượu cần cách tiếp cận toàn diện, bao gồm điều trị y học, can thiệp hành vi và hỗ trợ xã hội. Điều trị y học có thể khởi đầu bằng giải độc rượu (detoxification) trong môi trường kiểm soát để xử lý hội chứng cai. Sau đó là giai đoạn duy trì và phòng ngừa tái phát.

Các thuốc thường được chỉ định bao gồm:

• Disulfiram: gây phản ứng khó chịu khi uống rượu
• Naltrexone: giảm khoái cảm và ham muốn uống
• Acamprosate: tái lập cân bằng hệ thần kinh sau cai

Liệu pháp tâm lý đóng vai trò không thể thiếu:

• Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT): giúp nhận diện và thay đổi suy nghĩ sai lệch về rượu
• Phỏng vấn tạo động lực (MI): tăng cường ý chí cai nghiện
• Liệu pháp nhóm: điển hình là mô hình 12 bước của Alcoholics Anonymous

Các trung tâm cai nghiện nội trú và chương trình ngoại trú chuyên sâu cũng hỗ trợ tốt cho người có mức độ nghiện trung bình đến nặng. Sự tham gia của gia đình và cộng đồng trong kế hoạch điều trị giúp giảm tỷ lệ tái nghiện rõ rệt.

Phòng ngừa và chính sách can thiệp cộng đồng

Phòng ngừa nghiện rượu là chiến lược y tế cộng đồng thiết yếu, không chỉ giảm gánh nặng cho hệ thống y tế mà còn cải thiện chất lượng sống xã hội. Một số biện pháp phòng ngừa hiệu quả đã được khuyến nghị bởi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO):

• Tăng thuế rượu và kiểm soát giá bán
• Hạn chế độ tuổi hợp pháp tiêu thụ và quảng cáo rượu
• Kiểm tra nồng độ cồn khi lái xe và xử phạt nghiêm
• Chương trình giáo dục sớm tại trường học

Tại Việt Nam, Luật phòng, chống tác hại của rượu, bia (năm 2019) đã được ban hành với các điều khoản nghiêm ngặt về quảng cáo, bán rượu cho người dưới 18 tuổi, và cấm uống rượu khi lái xe. Tuy nhiên, việc thực thi và nâng cao nhận thức cộng đồng vẫn cần được tăng cường.

Thống kê toàn cầu và bức tranh tại Việt Nam

Theo dữ liệu từ Tổ chức Y tế Thế giới (2022), mỗi năm có khoảng 3 triệu ca tử vong liên quan đến rượu trên toàn cầu – tương đương 5.3% tổng số ca tử vong. Khu vực châu Âu và Đông Nam Á ghi nhận mức tiêu thụ rượu bình quân cao nhất. Sự khác biệt về chính sách, văn hóa và kiểm soát thị trường góp phần tạo ra khoảng cách lớn giữa các quốc gia.

Tại Việt Nam, theo Cục Y tế Dự phòng - Bộ Y tế, tỷ lệ tiêu thụ rượu bia ở nam giới trưởng thành là hơn 80%, trong đó gần 45% ở mức nguy hại. Ước tính có hơn 10.000 ca tử vong hằng năm liên quan đến rượu, phần lớn do tai nạn giao thông và bệnh gan.

Biểu đồ sau minh họa mối quan hệ giữa mức tiêu thụ rượu bình quân đầu người (lít/năm) và tỷ lệ tử vong do rượu tại một số quốc gia Đông Nam Á:

Quốc gia	Lít rượu/người/năm	Tử vong do rượu/100.000 dân
Việt Nam	8.3	61
Thái Lan	6.4	45
Philippines	5.1	33
Indonesia	0.6	4

Tài liệu tham khảo

1. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism (NIAAA)
2. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) - Alcohol Use
3. World Health Organization - Alcohol Fact Sheet
4. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.)
5. Koob, G. F., & Volkow, N. D. (2016). Neurobiology of addiction: a neurocircuitry analysis. The Lancet Psychiatry, 3(8), 760–773.
6. National Health Service (UK) - Alcohol misuse
7. Cục Y tế Dự phòng - Bộ Y tế Việt Nam
8. Alcoholics Anonymous (AA)